Термизлик донишманд
Ҳаким ат-Термизий Ўрта Осиё сўфийлигининг йирик вакили, деб ёзади Абдулфаттоҳ Абдуллоҳ Барака.
Исломосферанинг маълумотига кўра, ат-Термизий эҳтимол IX аср бошларида Термиз (ҳозирги Ўзбекистон ҳудуди) да туғилган бўлиши мумкин. Унинг таржимаи ҳолини «Будувву шан» китоби орқали кузатиш мумкин.
Яхши диний таълим олган, Термиз ва Балхнинг ҳадис олимларидан ҳадис, ислом ҳуқуқи (фиқҳ) — Ҳанафий мазҳаби ҳуқуқшуносларидан ҳадисларни ўрганган. 27 ёшида Ҳажга борди. У ўз китобида ёзишича, ҳар кеча Ат-Термизий Каъба атрофини айланиб тавоф қилди, гуноҳларидан тавба қилди, бу дунё ишларидан юз ўгириш, ўз ҳолатини тўғрилаш ва Қуръонни ёдлаб олиш учун дуолар қилди. Ат-Термизий ҳаждан қайтгач, Аллоҳни билиш ва охиратга тайёргарлик кўриш мақсадида китоб ўқий бошлади, шунингдек, турли юртларда айланиб юриб, ўзига устоз излай бошлади.
Шу билан бирга, у зоҳидона турмуш тарзини олиб борди – рўза тутди, кўп ибодатлар қилди, ёлғиз дарбадар юрди, харобалар ва қабристонларни тез-тез зиёрат қилди. Аммо, деб ёзади у, ҳеч қачон унга ёрдам бера оладиган самимий дўст топмаган, ниҳоят, у тушида Расулуллоҳни (соллаллоҳу алайҳи васаллам) кўрган, шундан сўнг у билан Аллоҳ ўртасидаги пардалар очилган.
Ҳаким ат-Ат-Термизий Аҳмад ибн Ҳадравайҳ, Яҳё ибн Муаз ар-Розий ва Абу Туроб Нахшабий каби улуғ сўфийларнинг суҳбатларида ҳозир бўлган. Шу билан бирга, унинг ғоялари уни танқид қилишларига сабаб бўлди. Одамларнинг ахлоқини бузади, янгиликларни тарқатади ва ўзини пайғамбар деб атайди, деб Ат-Термизийнинг устидан Балх ҳокимига шикоят қилишади. Олим қочишга мажбур бўлди. Аммо, ўзи ёзганидек, бу қийинчиликлар уни фақат тоблади, унинг ички кўриши (қалб кўриши) ва руҳининг кўтарилишига ёрдам берди, у ўз таъмини бахтсизликларда топа бошлади. «Будувву шан» да Ат-Термизий ҳаётининг сўнгги йиллари ҳақида маълумот йўқ. Маълумки, у китоб ёзишни давом эттирган, муридларга дарс берган.
Умрининг охирида Термиз шаҳрига қайтиб, у ерда вафот этди. Унинг бу шаҳардаги мақбараси зиёратгоҳга айланган.
Ат-Термизий тасаввуф, ахлоқ, калом, ҳадисшунослик, Қуръон тафсири, мазҳаблар тарихи, филология каби турли фанларга оид кўплаб асарлар муаллифи. Унинг асарлари орасида «Хатм ал-авлиё», «Илал ал-шариат», «Ҳақиқат ал-одамиййин», «Ал-манҳиёт», «ал-Фурук вам ау ат-тарадуф» ва бошқалар бор. Унинг кўплаб китоблари бугунги кунгача сақланиб қолган, турли тилларга таржима қилинган ва кўп марта нашр этилган. Унинг асарлари ўз даврида аллақачон машҳур бўлган, бироқ айни пайтда уни танқид қилиш ва ҳатто унга қарши туҳмат, баъзи ҳолларда ҳасад қилиш, бошқаларида эса унинг сўзларини нотўғри талқин қилишларига сабаб бўлган. Ат-Термизий авлиёларни пайғамбарлардан устун қўйишда, Аллоҳга муҳаббат ҳақида ўзидан олдин ҳеч ким қилмаган йўл ва шаклда гапиришда, ўз ёзувларида ўйлаб топилган ҳадисларни келтиришда ва янгиликларни тарқатишда айбланди. Олимнинг ўзи «Будувву шан» да ёзишича, у буларни ҳаёлига ҳам келтирмаган.
Ҳаким Ат-Термизий диний илмларни оқилларини билан келиштиришга, диний илмларни оқилона нуқтаи назардан асослашга ҳаракат қилган. У сўфийликка антик фалсафа ва гностицизмдан келиб чиққан «ҳикмат» тушунчасини киритди. Шунинг учун уни донишманд деб таржима қилинадиган «Ҳаким» деб аташди. Ат-Термизийнинг энг машҳур тушунчаларидан бири «хатм ал-авлиё» («авлиёлар муҳри») дир. Унинг сўзларига кўра, «пайғамбарлар муҳри» (хатм ал-анбиё) деб аталадиган сўнгги пайғамбар бўлгани каби, «авлиёлар муҳри» — охирги авлиё ҳам бор. Шу билан бирга, у барча авлиёлар орасида энг улуғ мавқега эга бўлиб, уларнинг энг буюгидир.
Ат-Термизийнинг қарашлари кейинги давр суфийларига таъсир кўрсатди. Унинг қарашларини қабул қилган бир гуруҳ олимлар «ҳакимийя»деб атала бошладилар. Улардан энг машҳурлари Абу Бакр ибн Варроқ ва Ҳасан ибн Али ал-Жавзоний эди. Ғаззолий» Иҳя улюм ад-дин «да Ат-Термизийнинг «Китоб ал-акюс ва ал-муғтаррин», Ибн Қайюм Ал-Жавзийнинг «Китоб ар-рух «да эса унинг» ал- Фуруқ ва ман ат-тарадуф» китобларидан кенг фойдаланади. Ат-Термизий, шунингдек, Ибн Атауллоҳ Искандарий, Шайх Мурсий, Абу Ҳасан ал-Шазалий, Баҳоуддин Нақшбанд, Ҳужвирий, Ибн Арабий ва бошқа кўплаб уламоларга таъсир кўрсатган.
Сурхондарё вилояти вакиллиги матбуот хизмати
